De beroemdste toccata uit de geschiedenis is natuurlijk die in d voor orgel, die Bach ergens voor zijn 23ste geschreven moet hebben als beginnend organist in Arnstadt of Mühlhausen. Hij verdiepte zich in die tijd in de zogenaamde ‘stylus fantasticus’ van zijn leermeester Buxtehude: een grillige en vrije manier van muziek maken die (getuige de kritiek van Bachs superieuren in Arnstadt) niet door iedereen werd gewaardeerd. Naast het genoemde orgelstuk schreef Bach ook nog zeven klaviertoccata’s die niet minder briljant zijn. De toccata had als genre al een lange geschiedenis achter de rug. Een toccata is vaak een ‘warming up’ voor een toetsenist, waarbij hij op ongedwongen wijze zijn virtuositeit etaleert middels allerlei snelle loopjes. Al in de 16de eeuw probeerde de Italiaan Merulo in al dit vingervlugge gedoe orde aan te brengen. Hij wisselde snelle passages af met meer bezonken meerstemmigheid: een eigenschap die behalve in de Preludia van Buxtehude ook in de Toccata’s van Bach terug te vinden zijn. Tijdens de vroegbarok (Frescobaldi, Merulo) werd de Toccata behalve een vehikel voor speeltechniek ook een uitbeelding van extravagante emoties. Het is met name dit soort grilligheid waaraan Bach zich met verve overgaf. Of deze vroege experimenten ook allemaal even geslaagd zijn, valt te bezien. Zo bestaat de Toccata in d, BWV.913 (een van de vroegste uit de collectie) hier en daar uit sequenspatronen, die helaas nog al vermoeiend zijn. Veel beter is de iets later geschreven Toccata in D, BWV.912. Ook dit schitterende stuk kent veel van hetzelfde. De inventiviteit echter waarmee Bach steeds nieuwe kleuren en wendingen weet te vinden, is briljant. Clownesk is het thema waarmee Bach de slotfuga aanvangt, maar de durf waarmee dit provocerende gegeven wordt voortgezet is buitengewoon knap. Geen wonder dat juist deze Toccata het meest bekende werk van de collectie is geworden. De Toccata’s worden op piano gespeeld door Angela Hewitt. (HJ)