Tot de bijverdiensten van menig 18de-eeuwse componist behoorde het componeren voor speeldozen en uurwerken. Haydn vond het enig om voor dit soort sprookjesachtige mechaniekjes te schrijven. Zijn 'Flötenuhrstücke' zijn ogenschijnlijk ongecompliceerd, maar bij nadere kennismaking getuigen ze van ironie en inventiviteit. Ook Mozart moest er in zijn armoede aan geloven, maar hij componeerde duidelijk met tegenzin. 'Ja, wenn es eine große Uhr wäre und das Ding wie eine Orgel lautete, da würde es mich freuen; so aber besteht das Werk aus lauter kleinen Pfeifchen, welche hoch und mir zu kindisch lauten...', aldus een brief van Mozart. Het betrof hier het Adagio und Allegro KV.594, dat bestemd was voor het mausoleum van de in 1790 gestorven veldmaarschalk Laudon. Ondanks zijn weerzin heeft Mozart zich uitstekend van zijn taak gekweten: zoals in het Adagio de overledene wordt beweend, zo wordt in het martiale Allegro herinneringen opgeroepen aan de door Laudon geleverde veldslagen. Zeer indrukwekkend is het Adagio und Andante KV.608, waarbij een liefelijke variatiereeks wordt omlijst door monumentale klankzuilen en doorwrochte polyfonie. Het Andante KV.616 steekt naast de beide genoemde werken af als het kleine zusje onder de Flötenuhrstücke. Toch kent ook dit ogenschijnlijk pretentieloze draaiorgelstukje die onderhuidse, melancholische wendingen, die zo typerend zijn voor de late Mozart. Het Ensemble Wien Berlin speelt arrangementen van deze werken, benevens het virtuoze en complexe Quintett op.26 van Arnold Schönberg. Dit Kwintet was het eerste werk van Schönberg dat in zijn geheel werd geconcipieerd volgens de twaalftoonstechniek. (HJ)