Willem Bilderdijk Erfenis
Willem Bilderdijk Erfenis
1. Genootschappen en stichtingen
Vereniging ‘Het Bilderdijk-Museum’
Een Bilderdijk-Commissie onder voorzitterschap van H.C. Muller gaf in 1906 een gedenkboek uit over Bilderdijk en organiseerde een tentoonstelling. Die tentoonstelling, met vooral materiaal van de verzamelaar Leeflang, was zo succesvol dat de geplande termijn van 1 t/m 31 oktober 1906 werd verlengd tot 15 november. Met het oog op het behoud en beheer van de collectie werd de Vereniging ‘Het Bilderdijk-Museum’ opgericht. Dat gebeurde op 25 juli 1907 dan wel op 9 mei 1908. Op die eerste datum werden de statuten voorlopig vastgesteld, op de tweede werden ze koninklijk goedgekeurd.
In die statuten werd de doelstelling van de vereniging geformuleerd: 'het oprichten, openbaar tentoonstellen, onderhouden en aanvullen van eene verzameling handschriften, boeken, portretten, prenten, documenten en persoonlijke herinneringen, Mr. Willem Bilderdijk, zijn werk en zijn tijd betreffende.' Op 3 augustus 1908 werd de verzameling voor het publiek opengesteld. In de loop der jaren verhuisde die van het Stedelijk Museum naar een bovenlokaal van de Amsterdamse universiteitsbibliotheek en vandaar in 1930 naar een pand aan de Keizersgracht. Die locatie werd ter beschikking gesteld door de Vrije Universiteit, die sindsdien de collectievorming en -ontsluiting heeft ondersteund. Het Bilderdijk Museum (zie aldaar) is nu gevestigd in het hoofdgebouw van de Vrije Universiteit aan de De Boelelaan.
Zo’n dertig jaar na de oprichting begon de vereniging ook de algemene culturele bewustmaking tot haar taak te rekenen en werd haar doelstelling uitgebreid met ‘het wekken en versterken van belangstelling’ voor de persoon, het werk en de kring van Bilderdijk. Joris van Eijnatten licht de invloed van de vereniging bij het vergroten van die belangstelling toe in Studie, vergoelijking, popularisering: Perspectieven op artikel 3 lid 1 van de Vereniging 'Het Bilderdijk-Museum’, integraal te lezen op de website van de Vrije Universiteit Amsterdam.
De Vereniging ‘Het Bilderdijk’ Museum’ geeft sinds 1984 Het Bilderdijk-Museum: Mededelingenblad van de Vereniging ‘Het Bilderdijk-Museum’ uit, een tijdschrift met artikelen over Bilderdijk en over allerlei figuren die verband houden met zijn leven en werk. Het verschijnt eenmaal per jaar, meestal in de zomer. Leden van het museum ontvangen het gratis, anderen kunnen het kopen of bestellen. De jaargangen van 1984 tot en met 2007 zijn door de Bibliotheek van de Vrije Universiteit gedigitaliseerd en kunnen als PDF worden opgevraagd. Een door Marinus van Hattum opgestelde index op de jaargangen 1984-2008 is eveneens digitaal op te vragen.
De Vereniging organiseert lezingen en jaarvergaderingen. Het thema van de jaarvergadering van 2011 (op 25 februari) was ‘Bilderdijk in recensies’. Monique van Rooijen, Ellen Krol en Jan Oosterholt hielden lezingen rond het thema. Over haar lezing, 'Onruststoker in een land van vrede: recensies van 1813-1831', werd Ellen Krol in De Avonden van 21 februari 2011 geïnterviewd door Jeroen van Kan.
Leden van de Vereniging worden regelmatig geïnformeerd over de evenementen en de recente uitgaven. Het lidmaatschap kost 12,50 euro per jaar. Voor 230 euro is men lid voor het leven. Informatie over te bestellen uitgaven is te vinden op de website van het Bilderdijk Museum.
Genootschap Willem Bilderdijk
In het najaar van 1930 werd in Den Haag met het oog op een nationale herdenking ter gelegenheid van de 100ste sterfdag van Bilderdijk op 18 december 1931 een Bilderdijk-Comité opgericht. Op 28 februari 1831 werd dat omgezet in het Genootschap Willem Bilderdijk, onder de leiding van de rechts-nationalistische literator August Heyting, die aanvankelijk ook betrokken was bij de Vereniging ‘Het Bilderdijk-Museum’. De doelstelling daarvan was nadrukkelijk wél het populariseren van het werk van Bilderdijk, ‘de groote cultureele waarden zijner geschriften onder algemeen besef te brengen’.
Heyting ging bewust de concurrentie aan met de Vereniging ‘Het Bilderdijk-Museum’ en verweet die zich te beperken tot niet veel meer dan het beheren van het archief. Voor het populariseren van Bilderdijk heeft hij heel veel betekend, schrijft Van Eijnatten in het hiervoor vermelde artikel: ‘Heyting en zijn vrienden belegden in 1931 lezingen en redevoeringen, richtten een nationaal Comité op dat bezet werd door niet minder dan 474 vips, onder wie veel politici en hoogleraren, publiceerden studies over Bilderdijk en zorgden ervoor dat ook de pers zich op de dichter stortte. Dat heeft niemand hem sindsdien nagedaan, althans niet op deze schaal.’ Met het overlijden van Heyting in 1949 kwam er ook een einde aan het Genootschap Willem Bilderdijk.
Stichting Bilderdijk Haarlem
De Stichting Bilderdijk Haarlem is een initiatief van George Moormann, van 2004 tot 2009 stadsdichter van de gemeente Haarlem. De voornaamste activiteit van de stichting is de organisatie van een tweejaarlijkse Bilderdijk-herdenking met een lezing en een kranslegging in de Grote of St. Bavokerk op de Grote Markt, waar Bilderdijk begraven ligt. De stichting wordt ondersteund door een Nationaal Comité van Aanbeveling, bestaande uit schrijvers, kunstenaars, journalisten en bestuurders.
De eerste Bilderdijk-lezing, op 18 december 2006, was onderdeel van de herdenking van Bilderdijks 250ste geboortedag en 175ste sterfdag. Die eerste lezing, ‘Een leven vol sukkelingen: het levenslange sterfbed van Willem Bilderdijk’, werd gehouden door dichter, classicus en criticus Piet Gerbrandy. De tweede en derde Bilderdijk-lezing werden in 2008 en 2010 respectievelijk gehouden door Marita Mathijsen (‘Niet voor watjes of hoe je een thermometer in een kalkoen stopt. Romantischer dan romantisch. Bilderdijk herzien’) en Peter van Zonneveld ('Tumult en tragiek: de tijd van Bilderdijk'). De lezing van Marita Mathijsen is integraal te lezen op de website van de stichting. De herdenking in 2010 werd afgesloten met een bijzonder Bilderdijkdiner, dat was geïnspireerd door een ooggetuigenverslag van de Engelse dichter Robert Southey die in 1825 een bezoek aan Bilderdijk bracht.
2. Huizen en gedenkplaatsen
Gevelsteen Grote Markt 11, Haarlem
De laatste vier jaar van zijn leven woonde Bilderdijk in Haarlem, eerst in de Damstraat, vervolgens op de Bakernessergracht en ten slotte in het pand aan de Grote Markt 11. In 1885 werd daar een zandstenen gevelsteen aangebracht, met de tekst ‘Bilderdijk – Herdacht in 1885 – De Kunstenaarskring’. Die werd op 7 of 8 april onthuld door Nicolaas Beets. Omdat die gevelsteen geheel verweerd was en niet meer te restaureren, hebben George Moormann en de Stichting Bilderdijk Haarlem zich jarenlang ingezet voor een nieuwe gevelsteen. Die is gemaakt door steenhouwer en kunstenaar Tobias Snoep uit Amsterdam en onthuld op 18 december 2009. Omdat hij toen omwille van de vorst niet kon worden geplaatst, is dat in het voorjaar van 2010 gebeurd. George Moormann schreef ter gelegenheid van de onthulling het gedicht ‘Het luide graf’.
Het vroegere huis van Bilderdijk werd in 1881 onderdeel van een café-restaurant, dat er door de broers Joseph Otto en Heinrich Brinkmann werd gevestigd. Later werden er onder meer een bioscoop, een biljartzaal en een kegelbaan aan toegevoegd. In 1970 sloot het complex de deuren en werd er een kantoren- en winkelcentrum gevestigd, dat nog wel de naam Brinkmann behield. Dat geldt ook voor het Grand Café dat er een plaats kreeg. In een zaal op de eerste etage met uitzicht op de Grote Markt komt nu de Kunstenaarssociëteit Nieuwe Teisterbant samen.
Gevelsteen Rapenburg 37, Leiden
Tweeënzestig was Bilderdijk toen hij in het voorjaar van 1819 zijn intrek nam aan het pand Rapenburg 37 in Leiden. Als privaat-docent in de geschiedenis en het staatsrecht had hij zich in 1817 in Leiden gevestigd, eerst op de Hooigracht en daarna op de Garenmarkt. In 1823 zou hij van het Rapenburg naar de Oude Singel verhuizen, vanwaar hij in 1827 naar Haarlem vertrok.
Op 1 juli 1983 werd op initiatief van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde op de voorgevel van het pand aan het Rapenburg een gedenksteen onthuld ter herinnering aan de bewoning door Bilderdijk. Peter van Zonneveld hield daarbij een toespraak. Dat deed hij ook (met een ode in sonnetvorm) toen op 7 september 2006 bij de viering van Bilderdijks 250ste geboortedag bij het huis een bloemenhulde werd gebracht. Floor Kist, een van de oprichters van het Leidsch Studenten Cabaret, hing bloemen rond de gevelsteen.
Gevelsteen Oude Singel 86, Leiden
Van 1823 tot 1827 woonde Bilderdijk aan de Oude Singel 86. Ter herinnering daaraan werd bij de Bilderdijkherdenking in 1938 door het Genootschap Willem Bilderdijk op 26 maart een gevelsteen onthuld. Een foto daarvan was opgenomen in de tentoonstelling Ô bloem der steden: Bilderdijk en Leiden die van 7 september tot en met 27 november 2006 ter gelegenheid van zijn 250ste geboortedag was te zien in de Tielehal van de Universiteitsbibliotheek Leiden.
Een begeleidende catalogus, samengesteld door Rick Honings, verscheen in de reeks Kleine publicaties van de bibliotheek. Een onderdeel van het programma bij de opening was een vraaggesprek met de boekhistoricus Lesley Monfils, de samensteller van de Willem Bilderdijk Bibliografie, kortweg de WBB. Drie jaar had hij gewerkt aan dit 407 pagina’s tellende overzicht van de schier onoverzichtelijke rij publicaties van en over Bilderdijk.
De tentoonstelling is in de vorm van een webpresentatie nog te bekijken op het net. Zo is er een foto met Boudewijn Büch op een andere plek in Leiden waar Bilderdijk heeft gewoond, bij de Garenmarkt 6, inmiddels een parkeerplaats. Hij beeldde er in 1973 uit hoe Bilderdijk college gaf aan een kleine schare toegewijde leerlingen.
Gevelsteen Prinsengracht 32, Den Haag
Tussen 1786 en 1795 woonde Bilderdijk aan de Prinsengracht 32 in Den Haag, waar hij ook zijn advocatenpraktijk uitoefende. Op initiatief van Jan J.F. Wap (1806-1880), auteur van Bilderdijk: een bijdrage tot zijn leven en werken (1874), werd op 26 maart 1867 een gedenksteen ‘Bilderdijk 1786-1795’ aan de gevel van die woning aangebracht. Bij die gelegenheid, waar Wap zelf een van de sprekers was, werd een kleurrijke oorkonde uitgebracht.
3. Musea, bibliotheken en archieven
Bilderdijk Museum, Amsterdam
De collectie van het Bilderdijk Museum, de grootste Bilderdijk-verzameling in Nederland, bevat omvat ongeveer 1.900 gedrukte werken en 3.700 handschriften van Bilderdijk, en ook knipsels en bijzondere attributen, waaronder afgietsels van zijn rechterhand. Verder heeft het museum portretten, tekeningen, gravures en andere kunstvoorwerpen, van onder anderen Hendrik Willem Schweickhardt, Joannes van Dreght, Aert Schouman en andere vooraanstaande kunstenaars uit de tijd rond 1800.
Deze kunstcollectie is mede gebaseerd op de verzameling van J.F.M. Sterck die in 1931 is aangekocht, en daarnaast op diverse veilingaankopen, legaten en schenkingen. De kunstvoorwerpen staan beschreven in Het Bilderdijk-Museum: catalogus van kunstvoorwerpen van Ton Geerts. Dit boek is te koop in het museum. Zoals vermeld bij de Vereniging ‘Het Bilderdijk-Museum’ zijn ook andere publicaties over Bilderdijk er in te zien en aan te schaffen.
Het museum, gevestigd in het hoofdgebouw van de Vrije Universiteit Amsterdam aan de De Boelelaan 1105 (kamer 1B-21), is op afspraak te bezoeken, maandag t/m vrijdag van 9.00 tot 17.00 uur. De toegang is gratis. Ook voor rondleidingen en voor adviezen over het raadplegen van de collectie kan een afspraak met de secretaris worden gemaakt (020 - 645 43 68, alleen ’s avonds. Bij geen gehoor overdag 020 – 598 51 87). Via medewerkers van de universiteitsbibliotheek kunnen documenten uit het museum worden opgevraagd ter raadpleging in de onderzoekszaal.
Letterkundig Museum, Den Haag
Het Letterkundig Museum beheert een grote collectie Bilderdijkiana. In deze collectie bevinden zich enkele tientallen handschriften, onder andere van verschillende gedichten, waarvan veel met opdracht. Ook bevindt zich in de collectie een handschrift van het treurspel Arria en Petus. Er is een klein aantal brieven van Bilderdijk, gericht aan onder anderen Isaäc da Costa en aan schoonzus (en dichteres) Maria Petronella Woesthoven. Daarnaast bevat de collectie drukproeven, juridische aantekeningen en curiosa zoals tekeningen van Bilderdijks hand. In de tentoonstelling Het Pantheon van het museum is, naast enig handschriftelijk materiaal, het dodenmasker en een afgietsel van de rechterhand van Bilderdijk opgenomen.
Zie voor een overzicht van alle documenten van Willem Bilderdijk in het Letterkundig Museum de Catalogus.
Bibliotheek van de KNAW, Amsterdam
Dat de Koninklijke Akademie een omvangrijke collectie Bilderdijkiana heeft, is te danken aan de Amsterdamse verzamelaar Bastiaan Klinkert (1794-1853). Bij de veilingen van de nalatenschap van Bilderdijk was hij vanaf 1832 steeds een van de bieders. Na zijn dood droeg zijn weduwe in 1855 zijn verzameling over aan de Akademie op voorwaarde dat er goed zorg voor gedragen zou worden. Anders zou de collectie aan de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden worden overgedaan.
In 1855 werd de verzameling ondergebracht in een lees- en commissiekamer, die daarop de naam Bilderdijkkamer kreeg. Die naam bleef behouden, ook nadat de kamer in 1938 weer werd ingericht als vergaderkamer. De verzameling Bilderdijkiana berust nu in de bibliotheek van de KNAW. Over de basis van die verzameling schreef Ton Geerts 'De Bilderdijk-verzameling van Bastiaan Klinkert in de Akademiebibliotheek.' In de schenking die de Bilderdijk-bewonderaar Jan J.F. Wap in juni 1876 aan de bibliotheek deed, was ook een aantal Bilderdijkiana. Daaronder een afdruk in gips van zijn hand, een haarlok, een buste, zijn schrijfcassette en het vouwbeen dat hij tot aan zijn dood gebruikte.
Samen met Frans van der Kolff stelde Geerts de elektronische catalogus van de Bilderdijk-verzameling van de Bibliotheek van het KNAW samen. ‘Ik heb gezien hoe [zij] in hun ingenieuze computercatalogus alle mogelijke informatie proberen te verwerken,’ schreef Marita Mathijsen in ‘Bilderdijk als nachtmerrie’. ‘Door de publiciteit die zij aan het project gegeven hebben, is er een grote schenking binnengekomen van de Openbare Bibliotheek Tilburg. De Akademiebibliotheek is begonnen Bilderdijk te bedwingen op de enige manier die tot succes kan leiden.’
4. Toeristische routes
Literaire wandeling Leiden
In 1985 (3e druk, 1992) publiceerde Peter van Zonneveld Een literaire wandeling door Leiden, een algemene wandeling door de letteren in Leiden, met een uitklapbare plattegrond. Toegesneden op één schrijver is zijn Door de straten der Sleutelstad, waarin hij via een wandeling door Leiden het leven en werk van Piet Paaltjens / François HaverSchmidt beschrijft. Zelf verzorgt hij ook wel literaire wandelingen door het Leiden van Bilderdijk, zij het niet op reguliere basis.
Stadswandeling Haarlem
George Moormann ziet wel mogelijkheden voor een stadwandeling door het Haarlem van Bilderdijk. Die heeft in de stad op drie adressen gewoond: eerst in de Damstraat (in een huis dat er niet meer is), dan op de Bakenessergracht en uiteindelijk in het huis aan de Grote Markt. Het idee dat de Bakenessergracht de as van de wereld is, staat aan de basis van de literaire wandelingen die Moormann op zeven woensdagmiddagen in augustus en september 2009 leidde onder de noemer ‘De as van de wereld’.
Op negen woensdagmiddagen in juni en juli 2008 had hij als Haarlems stadsdichter onder het motto ‘Verser dan vers’ met belangstellenden al een poëtisch spoor uitgezet door Haarlem. Activiteiten met George Moormann kunnen eventueel worden geboekt via de Stichting Schrijvers School Samenleving.